مقدمه

استراتژی تعقیب متجاوز كه پس از آزادسازی خرمشهر در دستور كار قرار گرفت، با هدف مورد تهدید قراردادن بصره دنبال شد. در این میان، عدم موفقیت عملیات‌های جبهه جنوب موجب شد تا توجه طراحان نظامی به جبهه شمالی ـ به منظور مورد تهدید قراردادن كركوك به عنوان مهم‌ترین هدف در این جبهه ـ جلب‌شود. برای تحقق این منظور نیز می‌بایست یكی از دو استان اربیل و یا سلیمانیه عراق پشت‌سر گذاشته‌می‌شد.

عملیات والفجر 4 كه به منظور تصرف منطقه شیلر و كوتاه كردن فاصله بین نیروهای خودی در دو محور بانه و مریوان طراحی شده بود، زمینه‌ساز نبردهای بعدی با هدف كركوك شد.

اهداف عملیات

هدف اصلی، اتصال ارتفاعات سورن به سوركوه بود كه در چنین صورتی اهداف زیر تحقق می‌یافت:

- تصرف پیش‌رفتگی دشت شیلر؛ تا علاوه بر كوتاه شدن خط پدافندی، در تعداد نیروهای پدافندی نیز صرفه‌جویی شود؛

- بستن راه تردد عناصر ضدانقلاب، كه عمدتاً از دشت شیلر انجام می‌شد؛

- تصرف شهر پنجوین عراق؛

- تصرف پادگان پنجوین و گرمك؛

- تسلط بر 13 شهر و روستای عراق؛

- انهدام نیروهای دشمن؛

- خارج كردن شهر مریوان از دید و تیر دشمن؛

- فراهم‌سازی مقدمات عملیات در استان سلیمانیه عراق.

موقعیت منطقه

دشت شیلر با فرورفتگی خاص خود واقع در مرز ایران و عراق و در حد فاصل دو شهر مریوان و بانه قرار دارد. از جمله مهم‌ترین ارتفاعات این منطقه، سورن، سوركوه و كانی مانگا است كه دهانه دشت شیلر را تشكیل می‌دهند.

شهر پنجوین در دشت شیلر قرار دارد كه ارتفاعات مشرف بر آن با همان نام پنجوین و یا "زله" نامیده می‌شود.

گفتنی است شهر پنجوین از مدت‌ها قبل از عملیات والفجر 4 از سكنه بومی تخلیه شده و نیروهای نظامی در آن مستقر بودند. ضمناً، دشمن با آگاهی از این عملیات، خصوصاً به هنگام دست‌یابی به ارتفاعات مشرف بر شهر، بخش عمده‌ای از شهر، به ویژه تابلوها و نشانه‌هایی كه حاكی از موجودیت شهر بود را منهدم كرد.

استعداد دشمن

منطقه عملیاتی در حوزه استحفاظی سپاه یكم ارتش عراق قرار داشت. مقر فرماندهی این سپاه در كركوك بود و خط حد آن از منطقه دربندیخان تا مرز تركیه گسترش داشت.

مسئولیت منطقه عملیاتی والفجر 4 بر عهده لشكر 4 پیاده كوهستانی بود كه یگان‌های تحت امر آن از دربندیخان تا سوركوه گسترش داشتند. علاوه بر تیپ‌های سازمانی، تعداد زیادی تیپ و گردان مستقل تحت امر این لشكر بودند.

در مجموع، كلیه یگان‌هایی كه قبل، حین و بعد از عملیات در منطقه حضور یافتند، عبارت بودند از:

الف- یگان‌های پیاده، شامل:

- تیپ‌های 602، 605، 504، 702، 705، 95، 108، 501، 502، 49، 96، 403، 703، 435، 421، 422، 428، 116 و 101 پیاده؛

- گردان‌های 28 و 55 مستقل، گردان 3 از تیپ 420، گردان 1 از تیپ 91، گردان 1 از تیپ 424 پیاده؛

- تیپ‌های 5، 18 و 29 پیاده كوهستانی؛

- تیپ 2 گارد مرزی.

ب- یگان‌های زرهی، شامل: تیپ 36 و گردان‌های تانك خالد، 4، 9 و ابن حارثه.

ج- گارد ریاست جمهوری، شامل: تیپ‌های 1 و 2.

د- كماندو، هوابرد و نیروی مخصوص، شامل:

- گردان‌های كماندویی عقبه، الویس، فاروق و المثنی؛

- گردان كماندویی لشكر 4؛

- دو گردان كماندویی زاخو؛

- تیپ 5 هوابرد؛

- تیپ‌های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص.

هـ- یگان‌های توپخانه، شامل:

- گردان‌های 667، 18، 9، 678 و 676؛

- یك آتشبار از گردان 240؛

- دو آتشبار از گردان 638؛

- یك آتشبار از گردان 4؛

- یك آتشبار از گردان 137؛

- یك آتشبار از گردان 632؛

- یك آتشبار از گردان 165.

سازمان رزم خودی

فرماندهی و هدایت عملیات را قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) بر عهده داشت. یگان‌های تحت امر این قرارگاه نیز عبارت بودند از:

الف- سپاه پاسداران:

- لشكر14 امام حسین (هفت گردان پیاده، یك گردان تانك، یك گروهان مكانیزه و یك گردان توپخانه)؛

- لشكر 8 نجف (هفت گردان پیاده، دو گردان تانك، دو گردان مكانیزه و یك گردان توپخانه)؛

- لشكر 41 ثارالله (چهار گردان پیاده، یك گروهان مكانیزه و یك آتشبار توپخانه)؛

- لشكر 25 كربلا (شش گردان پیاده و یك آتشبار توپخانه)؛

- لشكر17 علی‌بن‌ابیطالب (هشت گردان و یك گروهان پیاده و یك گروهان مكانیزه و یك آتشبار توپخانه)؛

- لشكر 5 نصر (9 گردان پیاده، یك گروهان مكانیزه و یك آتشبار توپخانه)؛

- تیپ مستقل 44 قمر‌ بنی‌هاشم (هفت گردان پیاده، یك گردان تانك و یك گروهان مكانیزه).

ب ـ ارتش جمهوری اسلامی:

- لشكر 28 پیاده كردستان:

- تیپ 2 پیاده لشكر 21 حمزه؛

- گروه رزمی سلمان.

ج- یگان توپخانه، شامل: در حدود 11 گردان توپخانه از ارتش و سپاه.

طرح عملیات

نظر به موقعیت منطقه و ارتفاعات آن - كه تسلط بر هر كدام قسمتی از اهداف عملیات را تأمین می‌كرد - عملیات در دو مرحله و از دو محور عمده (بانه و مریوان) طراحی شد:

مرحله اول: تأمین ارتفاعات لری، گرمك و كنگرك در محور بانه؛ و تأمین ارتفاعات پنجوین (زله)، مارو و خلوزه در محور مریوان.

مرحله دوم: تصرف ادامه ارتفاعات سورن و كانی مانگا، كه در نتیجه ارتفاعات سورن به سوركوه را به هم متصل می‌كرد.

شرح عملیات

از ساعت 23:30 تاریخ 27/7/1362، عملیات از دو محور بانه و مریوان و با فرماندهی قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) آغاز شد و ارتفاعات لری، گرمك، كنگرك، براله، مارو، خلوزه 1 و 2، كلو، شهدا، تخم مرغی، سه درختی و هرگنه؟ كوچك به تصرف درآمد. پس از آن، دشمن برای حفظ سایر نقاط، جلوگیری از انهدام بیش‌تر نیروهایش و نیز تشكیل خط‌پدافندی جدید و مطمئن، از یك سری نقاط كم اهمیت عقب نشینی كرد.

در ادامه عملیات، یكی از لشكرهای سپاه پاسداران خط پدافندی خود را به پشت رودخانه قزلچه رساند و یكی دیگر نیز پس از چند عملیات متوالی موفق شد یال شرقی سنگ معدن را تصرف كند. به این ترتیب، دشمن كه تحت فشار قرار گرفته و از پاتك‌های سنگین خود نیز نتیجه نگرفته بود، در تاریخ 4/8/1362 ضمن پرتاب گلوله‌های حاوی مواد شیمیایی به طرف مقابل، شهر پنجوین را تخریب كرده و تا پشت تنگه نالپاریز عقب نشست و سپس به تقویت ارتفاعات كانی مانگا مبادرت ورزید. نیروهای خودی نیز ارتفاعات تخلیه شده را به تصرف درآورده و در یك كیلومتری شهر مستقر شدند. در تاریخ 12/8/1362 عملیات برای تصرف ارتفاعات مهم كانی مانگا آغاز شد و رزمندگان توانستند قلل 1794، 1774، 1662، 1877 و 1900 را تسخیر كنند. پس از آن، دشمن با پاتك‌های خود موفق شد قله 1900 را بازپس گیرد. چهار روز بعد، دو گردان خودی طی عملیاتی در ساعت 4 بامداد، قلل 1900 و 1904 را تصرف كردند؛ امّا آتش شدید دشمن مانع از استقرار آنان در این قلل شد. شانزده روز بعد (در ساعت 21:40 روز 28/8/1362)، نیروهای خودی مجدداً وارد عمل شده و توانستند قلل 1830، 1810، 1900، 1904، 1740 و 1680 را تصرف كنند. در این میان، عدم سقوط تنگه روكان و قلل 1616 و 1606 موجب شد تا امكان تدارك و پشتیبانی نیروها فراهم نیاید. به همین دلیل، بنابه دستور، برخی از نقاط تصرف شده در این مرحله تخلیه شد و نهایتاً عملیات والفجر 4 در حالی كه بخش بزرگی از ارتفاعات كانی مانگا آزاد شده بود، پایان یافت.

نتایج عملیات

آزادسازی بخشی از خاك ایران اسلامی به تصرف درآمدن منطقه وسیع دره شیلر - واقع در خاك عراق - و تحت كنترل قرارگرفتن شهر پنجوین و چندین روستا. سرنگون شدن سه فروند هواپیما و سه فروند هلی‌كوپتر؛ انهدام 35 دستگاه تانك و نفربر و 100 دستگاه خودرو سبك و سنگین، 32 قبضه توپ، 26 قبضه تفنگ 106 میلیمتری، 20 قبضه توپ ضدهوایی، 25 قبضه خمپاره انداز؛ به غنیمت درآمدن هشت دستگاه تانك و نفربر، 315 دستگاه خودرو سبك و سنگین، 37 قبضه تفنگ 106، 60 قبضه توپ ضدهوایی و 60 قبضه خمپاره‌انداز؛ كشته و زخمی شدن حدود 18000 تن و به اسارت درآمدن 785 تن از نیروهای دشمن؛ آزادسازی حدود 1000 كیلومتر مربع از جمله؛ ارتفاعات مارو، گرمك، خلوزه 1 و 2، براله و سربراله، كنگرك، لری، سه درختی، تخم مرغی، پادگان گرمك، شهرك هرگنه، تپه شهدا، هفت توانان، كلو، شاخ ناشكینه، دشت شمال رود قزلچه، ارتفاعات پنجوین، یال شرقی ارتفاعات زله، ارتفاع 1672 (شرق سنگ معدن)، شیخ گزنشین، شاخ تارجر از كانی مانگا و مناطق غرب كانی مانگا تا شرق چوارته.