نبرد بيت المقدس

با شروع جنگ تحمیلی ارتش عراق با به کارگیری یگانهای زرهی مکانیزه و نیروی مخصوص در محور شلمچه، هجوم خود را برای تصرف خرمشهر و آبادان آغاز کرد؛ اما با شکل گیری مقاومتهای مردمی و پایداری مدافعان که از کمترین سلاح و امکانات برخوردار بودند ۳۴ روز در پشت دروازه های خرمشهر زمینگیر شد و تنها پس از شهادت مدافعان و خاموش شدن شعله های مقاومت گامهای تجاوزگر در خونین شهر (خرمشهر) به حرکت درآمد از جمله پیامدهای مقاومت رزمندگان در خرمشهر، فراهم شدن زمینه بازیابی توان ارتش و سپاه در بستن راه پیشروی دشمن به عمق و تشکیل خط پدافندی بود. با متوقف شدن دشمن برنامه ریزی برای بیرون راندن متجاوزان، به رغم بحرانهای گوناگون سیاسی اجتماعی و ناهماهنگی در سیاستگذاریها، در دستور کار قرار گرفت و عملیاتهایی مانند نصر و توکل طراحی و اجرا شد؛ اما به دلیل اشکالات در، طراحی فرماندهی و هدایت نیرو، با موفقیت همراه نگشت. پس از تغییرات سیاسی در کشور که به برکناری بنی صدر از جانشینی فرماندهی کل قوا انجامید، نیروهای مسلح توانستند به تحولی چشمگیر در جنگ دست یابند؛ تحولی که با عملیات  "فرمانده کل قوا" و در ادامه در پرتو همدلی و همکاری ارتش و سپاه با نبرد ثامن الائمه و شکسته شدن محاصره آبادان پدیدار گشت. پس از آن هم با اجرای نبردهای طریق القدس و فتح المبین، بخشهای وسیعی از مناطق اشغالی دشت آزادگان غرب شوش و رودخانه کرخه آزاد شد. پس از نبرد فتح المبین، منطقه عمومی غرب رودخانه کارون به عنوان آخرین منطقه اشغالی در جبهه جنوب برای اجرای عملیاتی مؤثر مورد توجه فرماندهان نظامی قرار گرفت. مهمترین اهداف عملیات عبارت بودند از: 

1- انهدام نیروهای متجاوز و کاهش هرچه بیشتر توان رزمی دشمن
2- آغاز بیرون راندن متجاوز از سرزمینهای اشغالی غرب رودخانه کارون
3- آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه و تأمین خط مرزی طلاییه - کوشک - شلمچه، دستیابی به کرانه شرقی اروندرود (شط العرب) 

موقعیت جغرافیایی  

منطقه عملیاتی بیت المقدس با وسعتی حدود ۸۰۰۰ کيلومتر مربع از شمال به رودخانه های کرخه کور و نیسان از جنوب به رودخانه اروند از شرق به کرانه شرقی رودخانه کارون و از غرب به هور العظیم و بخشی از کرانه شرقی اروندرود (نشوه تا بصره) محدود میشود. زمین منطقه کاملا هموار و بدون بلندی های طبیعی است. عوارض طبیعی منطقه شامل رودخانه های کارون کرخه کور و نیسان، کانالهای آبیاری نخلستانهای مجاور کارون و باتلاق های حاشیه هور میگردد. علاوه بر عوارض فوق، آب گرفتگی های مصنوعی خاکریزهای پدافندی و میدانهای وسيع مين مانور یگانهای تکاور را با مشکل روبرو می ساخت. شهرهای خرمشهر، هویزه و تنومه، جاده و راه آهن اهواز دگان کارون ترخه هور العظيم اهواز - خرمشهر جفیر پادگان حمید و خط مرزی از عوارض حساس منطقه به شمار می آمدند که در طراحی نبرد، چگونگی عبور و دستیابی به آنها مورد توجه بود. از آنجا که حفظ خرمشهر برای ارتش عراق اهمیتی راهبردی داشت دشمن برای دفاع از شهر، علاوه بر تقویت خطوط پدافندی خود در کرانه غربی رودخانه کارون با ویران ساختن ساختمانهای شهر و نخلستان ها و مین گذاری گسترده در محوطه های تسطیح شده به ایجاد استحکامات دفاعی پرداخته بود؛ به گونه ای که خرمشهر به دژی نفوذ ناپذیر تبدیل شده بود. 

طراحی نبرد پس از عملیات ثامن الائمه با مشارکت فرماندهان ارتش و سپاه برای آزادسازی سایر مناطق اشغالی سلسله عملیاتهایی طرح ریزی شد که به طرحهای عملیاتی راه" کربلا موسوم .گشت. عملیات بیت المقدس طرح شماره ۳ از این مجموعه بود که میبایست در مناطق غرب رودخانه کارون به اجرا درآید. در روز ۱۳۶۱/۱/۹ قرارگاه مرکزی کربلا قرارگاه) مشترک ارتش و (سپاه با اعلام پایان عملیات فتح المبین به لشکر ۷۷ و تیپ ۸۴ دستور داد که پدافند از مناطق آزاد شده در عملیات فتح المبین را در خط ارتفاعات تینه عهده دار شوند و به سایر یگانهای شرکت کننده در نبرد دستور داد به مناطق تجمیع تعیین شده در جنوب اهواز و شرق کارون نقل مکان نمایند. همزمان با آغاز جابه جایی یگانها اقدامات شناسایی و نشستهای مشترک فرماندهان ارتش و سپاه برای انتخاب بهترین راهکار عملیاتی به سرعت دنبال شد با توجه به وضعیت زمین، دشمن مواضع پدافندی خود را در امتداد کرانه جنوبی رودخانه های نیسان و کرخه کور از هور العظیم تا ملیحان و در امتداد کرانه غربی رودخانه کارون از ملیحان تا خرمشهر برپا کرده بود. بر این اساس دو راه کار کلی مورد توجه طراحان نظامی خودی قرار گرفت

۱- تک به دشمن از شمال به جنوب در جبهه کرخه کور و نیسان انهدام نیروهای دشمن پیشروی به سوی جفیر کوشک و طلاییه و آزادسازی مناطق اشغالی غرب کارون و .خرمشهر. وجود مواضع بسیار مستحکم دشمن در کرانه جنوبی رودخانه های نیسان و کرخه ،کور محدودیت فضای مانوری به سبب آب گرفتگی های شمال کرخه کور و لزوم به کارگیری یگانهای زرهی و مکانیزه به سبب عمق اهداف، از جمله مشکلات اساسی این راه کار بود.

۲- تک به دشمن از شرق به غرب با عبور از رودخانه کارون تصرف و توسعه سرپل، انهدام نیروهای دشمن و آزادسازی خرمشهر و مناطق اشغالی غرب کارون پیچیدگیهای عملیات عبور از رودخانه و تصرف و توسعه سرپل از مشکلات اساسی این راهکار بود؛ هرچند مزایایی چون امکان بهره گیری از ضعف پدافندی دشمن در بخشی از کرانه غربی ،کارون امکان غافلگیری و گسستن جبهه دشمن و کوتاهتر شدن فاصله تا اهداف سبب توجه بیشتر طراحان به این راهکار گشت سرانجام پس از بررسیهای فراوان عبور از رودخانه کارون به عنوان تلاش اصلی و تک در جبهه کرخه کور و نیسان به عنوان تلاش پشتیبانی در نظر گرفته شد؛ قرارگاه مرکزی کربلا نیروهای خودی را در قالب سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر سازماندهی و مأموریت آنها را در چارچوب مراحل زیر ابلاغ نمود:

مرحله اول: قرارگاه قدس در شمال جبهه کرخه کور و (نیسان تک ،نموده خاکریزهای مقدم دشمن را در منطقه مربوطه تأمین مینماید همزمان قرارگاههای فتح و نصر به ترتیب در مرکز و جنوب منطقه عملیاتی با عبور از رودخانه کارون به سمت غرب تک نموده و خط سرپل را در غرب رودخانه در امتداد جاده اهواز - خرمشهر تأمین مینمایند.

مرحله دوم: پس از تأمین سرپل قرارگاههای فتح و نصر تک خود را به ترتیب برای تأمین مرز در منطقه محوله و تأمین و آزادسازی خرمشهر و شلمچه ادامه میدهند قرارگاه قدس نیز بنا به دستور تک خود را به منظور تأمین خط عمومی جفیر - پادگان حمید ادامه داده نیروهای دشمن را در منطقه منهدم میسازد.

مرحله سوم: پس از تأمین مرز و آزادسازی خرمشهر قرارگاههای فتح و نصر تک خود را به منظور تأمین ساحل شرقی اروندرود (شط العرب) و تنومه ادامه میدهند قرارگاه قدس نیز به منظور تأمین پل نشوه بنا به دستور تک مینماید با تأمین ساحل شرقی اروندرود شط العرب)، یگانهای تابعه قرارگاه کربلا در منطقه پدافند مینمایند. 

استعداد خودی  

قرارگاه مشترک کربلا بر اساس تجارب پیشین و طرح مانور نیروهای خودی را در قالب سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر سازماندهی نمود. با شروع نبرد و بروز برخی مشکلات، طرح نبرد بازنگری شد و مراحل آن تغییر یافت. بدین ترتیب برخی از یگانهای تابعه قرارگاه فجر از منطقه فتح المبین وارد منطقه بیت المقدس شدند و در کنار دیگر یگانها به اجرای مأموریت پرداختند. به طور کلی سازمان رزم خودی در عملیات بیت المقدس به شرح زیر بود همچنین پشتیبانی آتش بر عهده توپخانه سازمانی یگان های شرکت کننده و گروه ۲۲ و ۳۳ توپخانه ارتش؛ پدافند و پشتیبانی هوایی بر عهده نیروی هوایی ارتش؛ پشتیبانی آتش نزدیک بر عهده هوانیروز ارتش؛ و پشتیبانی مهندسی رزمی بر عهده واحدهایی از جهاد سازندگی سپاه و ارتش قرار داشت. 

استعداد دشمن  

منطقه عملیاتی بیت المقدس در حوزه استحفاظی سپاه سوم ارتش عراق قرار داشت که پیش از آغاز نبرد، یگانهای خود را از جنوب رودخانه کرخه کور تا خرمشهر گسترش داده بود. با شروع نبرد و در ادامه آن ۱۶ تیپ دیگر با رسته های مختلف به منظور تقویت و پاتک به منطقه اعزام شدند. به طور کلی، هنگام نبرد یگانهای زیر در منطقه حضور داشتند. 

شرح نبرد 

در ساعت ۱۶ روز ۱۳۶۱/۲/۹ عملیات عبور از رودخانه کارون آغاز شد و یگانهای قرارگاه فتح و نصر با استفاده از قایقهای جمینی طرادههای جی اسپی و پلهای شناور تا ساعت ۲۲ عمده نیروهای خود را به غرب رودخانه منتقل نموده و در تاریکی شب با رعایت اصل غافلگیری به سمت جاده اهواز - خرمشهر حرکت نمودند در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد روز ۱۳۶۱/۲/۱۰ رمز یا علی ابن ابی طالب(ع)" از قرارگاه کربلا ابلاغ و فرمان حمله صادر گشت. در محور شمالی نیروهای قرارگاه قدس عملیات خود را با رعایت اصل غافلگیری آغاز و به سوی مواضع دشمن حرکت نمودند؛ اما همان گونه که انتظار میرفت پس از زمانی کوتاه، دشمن تک خودی را کشف و به شدت به مقابله پرداخت. به رغم تنگی معابر - به سبب آب گرفتگیهای شمال کرخه کور – و مقاومت شدید دشمن نیروهای خودی توانستند از کرخه کور عبور کرده و تا ساعت ۴ خاکریزهای مقدم دشمن را تصرف کنند؛ اما با روشن شدن هوا مقاومت دشمن شدت گرفت و پیشروی خودی متوقف شد. از این پس دشمن با پاتکهای مکرر تلاش نمود مواضع از دست رفته را بازپس گیرد. اگرچه دشمن تا پایان روز اول (۱۳۶۱/۲/۱۰) توانست بخش اعظم مواضع خود را بازپس گیرد؛ اما تلاش خودی به منظور درگیر نگه داشتن و تثبیت دشمن در جبهه کرخه کور موفق بود.

در محور میانی نیروهای قرارگاه فتح پس از رسیدن به مواضع دشمن در حوالی سیدعبود، با انهدام و به اسارت گرفتن صدها نفر از نیروهای عراقی به پیشروی خود به سوی جاده اهواز - خرمشهر ادامه دادند. ارتش عراق در شانه شرقی جاده اهواز - خرمشهر از حوالی ایستگاه آهو (حد جنوبی آب گرفتگی غرب کارون تا خرمشهر خاکریزی ممتد به ارتفاع ۲ متر ایجاد کرده بود. سرعت عمل خودی و غافلگیری دشمن سبب شد نیروهای خودی با انهدام نیروهای تأمینی ،عراق، خود را در ساعت ۹ به این خاکریز رسانده و از آن به عنوان موضعی پدافندی برای دفع پاتک های دشمن بهره گیرند. در محور جنوبی به سبب تعلل بعضی از یگانها فرمان حمله با ۷۵ دقیقه تأخیر در ساعت ۱:۴۵ بامداد از سوی قرارگاه نصر صادر شد و نیروهای خودی به سمت مواضع دشمن یورش بردند. در ساعت ۲:۴۵ بامداد قرارگاه فرعی نصر ۲ خود را به خط سرپل رسانده و آن را تأمین نمود؛ اما قرارگاه فرعی نصر ۳ که در جنوب نصر ۲ عمل میکرد از جناح چپ (جنوب) زیر آتش دشمن قرار گرفت و تا ساعت ۹، تنها بخشی از خط سرپل خود را تأمین نمود؛ بدین ترتیب بخشی از جناح چپ نصر ۲ باز ماند و زیر فشار شدید دشمن قرار گرفت قرارگاه فرعی نصر ۱ که در شمال نصر ۲ عمل میکرد، به جاده اهواز - خرمشهر نزدیک شد؛ اما به سبب مقاومت دشمن در سه کیلومتری جاده متوقف شد. قرارگاه فرعی نصر ۵ نیز که به سمت نهر عرایض تک نموده بود به علت برخورد با میدان مین متوقف شده و در خطر محاصره قرار گرفت. با بروز این وضعیت قرارگاه نصر به نصر ۵ دستور داد به عقب بازگردد و از نصرا، نصر۲، نصر ۳ و نصر ۴ احتیاط (قرارگاه خواسته شد با ترمیم شکافهای موجود در خطوط خودی، وضعیت موجود را حفظ کنند نیروهای دشمن پس از بازیابی خود از ساعت ۱۴ پاتکهای خود را به منظور بازپس گرفتن سرپل غرب کارون آغاز کردند؛ اما نیروهای خودی به رغم وجود نقاط ضعف در خطوط مقدم خود به خوبی پاتک های دشمن را دفع نمودند. در روزهای دوم (۱۳۶۱/۲/۱۱) و سوم (۱۳۶۱/۲/۱۲) پاتکهای دشمن ادامه یافت؛ اما نیروهای خودی با انجام تغییراتی در سازمان رزم و گسترش خود ضمن دفع پاتک های دشمن خط سرپل خود در غرب کارون را ترمیم و تحکیم نموده و با الحاق قرارگاههای فتح و نصر، مرحله اول عملیات با موفقیت کامل به پایان رسید. همچنین به منظور جلوگیری از انتقال نیروهای دشمن از منطقه عمومی فکه به منطقه نبرد بيت المقدس، عملیات امیرالمؤمنین در ساعت ۳:۴۵ روز ۱۳۶۱/۲/۱۱ توسط قرارگاه فجر در شمال فکه به اجرا درآمد که پس از چندین روز درگیری سرانجام در ۱۳۶۱/۲/۱۶ اهداف آن تأمین گشت. با افزایش حضور و شدت گرفتن پاتکهای دشمن در مقابل سرپل غرب کارون، لزوم تسریع در اجرای دوم عملیات احساس میشد؛ از طرفی امکان پیشروی همزمان در جهت غرب به سوی مرز و در جهت جنوب غربی به سمت خرمشهر برای نیروهای خودی وجود نداشت؛ لذا با تجدید نظر و تغییر در طرح مانور احاطه خرمشهر از مانور این مرحله حذف شد و تنها پیشروی به سوی مرز و تأمین آن در دستور کار قرار گرفت.

در ساعت ۲۲:۱۵ روز ۱۳۶۱/۲/۱۶ مرحله دوم عملیات آغاز شد و یگانهای تابعه قرارگاههای فتح و نصر به سوی مرز پیشروی نمودند. در ساعت ۳:۴۰ روز ۱۳۶۱/۲/۱۷ یگانهای قرارگاه فتح به خط مرزی دست یافتند و یک ساعت بعد یگانهای قرارگاه نصر در سه کیلومتری خط مرزی موضع گرفته و تا پایان روز به تحکیم و تثبیت مواضع تصرف شده پرداختند. در این شرایط دشمن که منطقه شرق بصره را در خطر میدید به منظور تقویت پدافند بصره و همچنین جلوگیری از بسته شدن عقبه، از ساعات اولیه روز ۱۳۶۱/۲/۱۸ نیروهای خود را از مناطق جبهه کرخه کور و جفیر به عقب فرا خواند. با مشاهده این وضعیت قرارگاه قدس بلافاصله خاکریزهای اول و دوم دشمن را اشغال و بریدگیهای جاده اهواز - خرمشهر را ترمیم کرد. سپس با پیشروی در امتداد جاده اهواز - خرمشهر، در ساعت ۱۴ پادگان حمید را آزاد و با قرارگاه فتح الحاق نمود. بدین ترتیب ارتباط زمینی مناطق آزادشده غرب کارون با اهواز برقرار گردید همچنین شهر هویزه در ساعت ۱۴ آزاد شد و نیروهای خودی به سمت جفیر پیشروی کردند نیروی هوایی نیز با بمباران ستونهای خودرویی دشمن که در محورهای منطقه جفیر در حال عقب نشینی بودند، ضمن ایجاد اختلال در حرکت دشمن تلفاتی را بر آنها وارد آورد. از ساعت ۶ روز ۱۳۶۱/۲/۱۹ نیروهای قرارگاه قدس به منظور اخذ تماس مجدد با دشمن و دستیابی به خط مرزی طلاییه - کوشک به سمت جنوب پیشروی نمودند.

در ساعت ۲۲:۴۵ روز ۱۳۶۱/۲/۱۹ مرحله سوم عملیات با هدف احاطه و آزادسازی خرمشهر آغاز شد و یگانهای قرارگاه نصر - که با دریافت سه تیپ از قرارگاه فتح و یک تیپ از قرارگاه فجر تقویت شده بودند - به سوی مواضع دشمن یورش بردند. در ساعت ۶ بامداد روز ۱۳۶۱/۲/۲۰ خط مرزی در منطقه قرارگاه نصر تأمین شد و قرارگاه نصر در خط قرارگاه فتح قرار گرفت؛ اما پیشروی به سمت جنوب با مقاومت شدید دشمن روبرو شد و نیروهای خودی پس از حدود سه کیلومتر پیشروی متوقف شدند. در روز ۱۳۶۱/۲/۲۱ نیروهای خودی مجددا به دشمن یورش بردند؛ اما به سبب مقاومت سرسختانه دشمن بناچار به مواضع خود بازگشتند. در این شرایط از سوی فرماندهی عملیات مقرر شد ادامه تک متوقف و پس از تجدید قوا و بازسازی یگانها حمله به سوی خرمشهر از سر گرفته شود. در ساعت ۲۲:۳۰ روز ۱۳۶۱/۳/۱ سومین تلاش آفندی خودی به منظور آزادسازی خرمشهر آغاز شد و نیروهای خودی در حد فاصل جاده اهواز - خرمشهر تا مرز از شمال به جنوب به سوی مواضع دشمن یورش بردند. در این تلاش - که در برخی منابع از آن به عنوان مرحله چهارم عملیات بیت المقدس یاد شده - چهار تیپ از قرارگاه نصر در غرب سه تیپ از قرارگاه فجر در وسط و دو تیپ از قرارگاه فتح در شرق تحت فرماندهی و کنترل مستقیم قرارگاه کربلا به اجرای عملیات پرداختند و یک تیپ از لشکر ۹۲ نیز در احتیاط قرارگاه کربلا قرار داشت در ساعت ۴:۳۰ روز ۱۳۶۱/۳/۲ جاده شلمچه - خرمشهر از مرز تا پل نو آزاد شد و در ادامه با دستیابی نیروهای خودی به نهر خین از پاسگاه حدود تا پاسگاه خین، ارتباط زمینی دشمن با خرمشهر قطع و شهر محاصره شد نیروهای قرارگاه قدس نیز با پیشروی به سمت مرز ضمن درگیر کردن دشمن، بخشی از خط دژ طلاییه - کوشک را تصرف کردند در ساعت ۹:۱۵ روز ۱۳۶۱/۳/۳ دشمن در سرپل نهر خین به منظور باز کردن جاده خاکی مرزی حدود - خین اقدام به تک کرد تا شاید نیروهای محاصره شده در خرمشهر را نجات دهد؛ اما با مقاومت شدید خودی روبرو گشت. در ساعت ۱۱ در حالی که درگیری در سرپل نهر خین ادامه داشت یگانهای قرارگاه فتح - که با تیپ ۳۳ المهدی تقویت شده بودند – از سمت غرب و خیابان کشتارگاه وارد خرمشهر شدند. در ساعت ۱۲ نیروهای خودی از سمت شمال و شرق نیز وارد شهر شدند. نیروهای دشمن که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند دسته دسته خود را تسلیم کردند و سرانجام در ساعت ۱۴ روز ۱۳۶۱/۳/۳ خرمشهر پس از ۵۷۸ روز اشغال آزاد گشت و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع شهر به اهتزاز درآمد. بدین ترتیب خط پدافندی خودی از طلاییه تا کوشک و از کوشک تا شلمچه و کرانه شمالی نهر خین برقرار گردید. 

نتایج نبرد  

با اجرای نبرد بیت المقدس نیروهای دشمن از منطقه عمومی غرب کارون بیرون رانده شدند و خرمشهر که با ۳۴ روز مقاومت در برابر اشغالگران به نماد پایداری مردم ایران بدل شده بود آزاد گشت سایر نتایج نبرد به شرح زیر است