مقدمه

با خاتمه یافتن عملیات طریق القدس، تلاش برای اجرای عملیات بعدی و جلوگیری از قدرت تصمیم‌گیری، تجدید سازمان و تقویت روحیه دشمن آغاز شد. در این زمان كه نیروهای انقلابی وفادار به حضرت امام خمینی(ره) ابتكار عمل در جنگ و پشت جبهه را در دست داشتند، دو منطقه "غرب دزفول" و "منطقه عمومی خرمشهر" (غرب كارون) نظر فرماندهان نظامی را به خود جلب كرد كه الزاماً می‌بایست یكی از آنها برای اجرای عملیات انتخاب می‌شد. پس از مدت‌ها بحث و بررسی، فرماندهان نیروی زمینی ارتش، منطقه خرمشهر؛ و فرماندهان سپاه پاسداران منطقه غرب دزفول را برای انجام عملیات بزرگ آینده پیشنهاد كردند كه سرانجام منطقه پیشنهادی سپاه به دلایلی همچون تناسب یگان‌های خودی با وسعت این منطقه، تناسب شرایط طبیعی این منطقه با نیروی رزم قوای پیاده و … جهت انجام عملیات فتح‌المبین برگزیده شد.

اهداف عملیات

- آزادسازی بخش وسیعی از مناطق اشغال شده، همچون سایت 4 و 5، رادار و ده‌ها روستای منطقه؛

- انهدام دو لشكر عراق (10 زرهی و 1 مكانیزه)؛

- دست‌یابی به خطوط پدافندی مناسب و استفاده از حداقل نیروهای خودی در آن خطوط؛

- خارج كردن شهرهای شوش، اندیمشك و دزفول از تیررس آتش توپخانه دشمن؛

- دور كردن آتش موثر دشمن از جاده اهواز - اندیمشك.

 موقعیت منطقه

منطقه عمومی فتح المبین در غرب رودخانه كرخه واقع شده است كه از شمال به ارتفاعات صعب العبور تی‌شكن، دالپری، چاه نفت و تپه سپتون؛ از جنوب به ارتفاعات میشداغ، تپه‌های رملی و چزابه (شیب) و از شرق به مرز بین‌المللی (در شمال و جنوب فكه) منتهی می‌شود.

منطقه مزبور با 2500 كیلومتر مربع وسعت، از نظر جغرافیایی ناهموار است و علاوه بر ارتفاعات یادشده، دارای تپه‌های ماهور بسیار و گاهی غیرقابل عبور می‌باشد. این بلندی‌ها به دلیل پستی زمین در شرق كرخه، روی شهرهای شوش، هفت تپه و جاده اهواز - اندیمشك كاملاً مشرف می‌باشند. ارتفاعات ابوصلیبی خات با 202 و 189 متر، كوه‌های برغازه، رقابیه، تی‌شكن، كمرسرخ، تنگه ابوغریب و رقابیه، مراكز رادار، سایت 4 و 5، پادگان عین خوش و نقاط حساسی همچون دوسلك و سه‌راهی قهوه‌خانه از عوارض مهم منطقه عملیاتی فتح‌المبین می‌باشند.

جاده‌های آسفالته دزفول به دهلران، عین خوش به چم سری، جاده تنگه ابوغریب، جاده امام زاده عباس به چاه نفت و پل‌های احداث شده روی رودخانه‌های چیخواب و دویریج نیز از مهمترین راه‌های مواصلاتی منطقه محسوب می‌شوند.

 استعداد دشمن

مسئولیت پدافند از منطقه غرب دزفول بر عهده دو لشكر 10 زرهی و 1 مكانیزة ارتش عراق بوده و به تناسب میزان هوشیاری دشمن و آگاهی از عملیات نیروهای ایران، بر استعداد آنها افزوده می‌شد. در مجموع، تمامی یگان‌هایی كه قبل از شروع عملیات، در منطقه مستقر بودند؛ و نیز تمامی یگان‌هایی كه حین عملیات وارد منطقه شدند، عبارت بودند از:

لشكر 10 زرهی، شامل: تیپ‌های 17، 42، 51 و 60 زرهی، تیپ24 مكانیزه، تیپ‌های 55، 99، 423 و 505 پیاده؛

لشكر 1 مكانیزه، شامل: تیپ‌های 34 و 51 زرهی، تیپ‌های 1 و 27 مكانیزه، تیپ‌های 93، 96، 109 و 426 پیاده؛

لشكر 3 زرهی، شامل: تیپ‌های 6 و 12 زرهی، تیپ 8 مكانیزه؛

لشكر 6 زرهی، شامل: تیپ 25 مكانیزه؛

لشكر 9 زرهی، شامل: تیپ 14 مكانیزه و تیپ‌های 35 و 43 زرهی؛

لشكر 7 پیاده، شامل: تیپ‌های 19 و 38 پیاده؛

یگان‌های با ماموریت‌های ویژه، شامل: تیپ‌های 10، 11، 12، 13، 14، 15، 19، 603، 604، 605؛

تیپ‌های مستقل شامل: تیپ مكانیزه گارد جمهوری، تیپ10 زرهی، تیپ‌های91 و 92پیاده و تیپ5 گاردمرزی؛

9 گروهان كماندو؛

12گردان توپخانه شامل: چهار گردان از لشكر 10، چهار گردان از لشكر 1، سه گردان از لشكر 3 و گردان217.

 سازمان رزم خودی

قرارگاه مركزی كربلا با فرماندهی مشترك نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران، هدایت كلی عملیات را بر عهده داشت كه چهار قرارگاه فرعی تحت امر آن بود:

الف - قرارگاه قدس

نیروهای ارتش: تیپ 84 پیاده خرم آباد با سه گردان، تیپ 2 زرهی لشكر 92 زرهی اهواز با سه گردان؛

نیروهای سپاه: تیپ41 ثارالله(ع) با شش گردان، تیپ14 امام حسین (ع) با نه گردان، عناصری از سپاه ایلام.

ب - قرارگاه نصر

نیروهای ارتش: تیپ‌های 1، 2 و 3 لشكر 21 پیاده حمزه با ده گردان، تیپ 58 ذوالفقار با چهار گردان؛

نیروهای سپاه: تیپ 27 محمد رسول‌الله (ص) با نه گردان، تیپ 7 ولی‌عصر (عج) با نه گردان.

ج - قرارگاه فجر

نیروهای ارتش: لشكر 77 پیاده خراسان با سه تیپ؛

نیروهای سپاه: تیپ 33 المهدی(عج) با شش گردان، تیپ 46 فجر با پنج گردان، تیپ 17 علی‌ابن‌ابیطالب(ع) با شش گردان، تیپ امام سجاد (ع) با یازده گردان.

د- قرارگاه فتح

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشكر 92 زرهی، تیپ 55 هوابرد، تیپ 37 زرهی شیراز؛

نیروهای سپاه: تیپ 25 كربلا و تیپ 8 نجف با هشت گردان.

در مجموع، حدود 100 گردان از سپاه و 35 گردان از ارتش در عملیات شركت كردند. همچنین، واحدهایی از توپخانه، هوانیروز و نیروی هوایی ارتش، مهندسی جهاد سازندگی و مهندسی سپاه و ارتش، پشتیبانی عملیات را بر عهده داشتند.

 طرح مانور

منطقه مورد نظر برای عملیات به چهار محور تقسیم شد كه در هریك از آنها می‌بایست یك قرارگاه عملیاتی وارد عمل می‌شد:

الف - محور تی شكن و چاه نفت

قرارگاه قدس در این محور ماموریت داشت تا از جناح لشكر 10 عراق وارد عمل شده و ارتفاعات كمرسرخ و 202، امام زاده عباس، شهر و پادگان و ارتفاعات عین خوش و در نهایت منطقه ابوغریب را به تصرف خود درآورد. این قرارگاه در صورت موفقیت می‌توانست عقبه لشكر 10 را ببندد و به همین دلیل نتیجه عملیات آن، بسیار اساسی و سرنوشت ساز بود.

ب - محور غرب پل نادری

در ا ین محور قرارگاه نصر موظف بود اهدافی همچون شاوریه، بلتا، جوفینه، علی گره زد، تپه چشمه، شهدا و كوت كاپون را تصرف و تامین كند كه به دلیل نوع درگیری این قرارگاه (تك جبهه‌ای)، پیش‌بینی نتایج عملیات در این محور سخت و دشوار بود.

ج - محور غرب شوش

دشمن در منطقه غرب شوش، به دلیل وجود اهداف مهمی همچون سایت 4 و 5 و رادار از مستحكم‌ترین مواضع و خطوط دفاعی برخوردار بود. قرارگاه فجر مأموریت داشت ضمن تصرف این اهداف، روی ارتفاعات "ابوصلیبی‌خات" مستقر شود.

د - محور رقابیه

تصرف تنگه رقابیه و منطقه دوسلك، وظیفه قرارگاه فتح بود كه در نتیجه آن، عقبه لشكر 1 عراق بسته می‌شد. در صورت موفقیت نیروهای این قرارگاه و الحاق آنها با نیروهای قرارگاه قدس، خط نهایی عملیات تامین می‌شد.

 شرح عملیات

در ساعت 00:30 بامداد 2/1/1361، عملیات فتح‌المبین با رمز مبارك "یازهرا(س)" آغاز شد. حوادث و رویدادهای عملیات در محورها و مراحل مختلف آن به شرح ذیل می‌باشد:

مرحله اول عملیات (2/1/1361): در محور قرارگاه قدس؛ تیپ 14 امام حسین (ع) در جناح راست موفق شد با حركت احاطه‌ای از شمال غربی و غرب رودخانه چیخواب ضمن تصرف منطقه عین خوش، عقبه دشمن در این محور را مسدود كند. تیپ 41 ثارالله و تیپ 84 خرم‌آباد نیز در جناح چپ این قرارگاه از شمال دشت عباس به طرف امام زاده عباس و تپه 202 پیشروی كرده و مواضع دشمن را به تصرف خود درآوردند، لیكن این مواضع در جریان پاتك‌های شدید دشمن مجدداً به دست نیروهای عراقی افتاد.

در محور قرارگاه نصر؛ یگان‌های عمل كننده در ساعت 01:30 بامداد با دشمن درگیر شدند. در حالی كه واحدهای ارتش عراق در این محور به شدت مقاومت می‌كردند، یك گردان از تیپ 27 محمد رسول‌الله (ص) كه ماموریت تصرف علی گره زد و خاموش كردن آتش توپخانه مستقر در آن را بر عهده داشت، تا اعماق خطوط دشمن نفوذ كرده و قرارگاه توپخانه دشمن را به تصرف درآورد. در نتیجه، یگان‌های دیگر این قرارگاه موفق شدند مواضع اصلی پدافندی دشمن در شمال محور پل نادری، سرخه فلیه، سرخه صالح و تپه چشمه، كوت كاپون، سه راهی قهوه‌خانه و تپه شاوریه را به تصرف درآورند.

در محور قرارگاه فجر؛ به دلیل مستحكم بودن خطوط پدافندی، حجم انبوه آتش و هوشیاری دشمن نسبت به جهت تك و نیز انسداد اكثر راه‌كارهای پیش‌بینی شده خودی، نیروهای این قرارگاه با روشن شدن هوا به موقعیت اولیه خود بازگشتند.

در محور قرارگاه فتح؛ ماموریت این قرارگاه در آغاز عملیات، تنها به اعزام گروه‌های "آرپی‌جی‌زن" برای شكار این تانك‌ها محدود شد. برهمین اساس گروه‌های مورد نظر اعزام شدند، لیكن تنها توانستند حدود 20 تانك و نفربر دشمن را منهدم كنند.

مرحله دوم عملیات (4/1/1361): در این مرحله، ماموریت اصلی به عهده قرارگاه فتح بود تا با تصرف تنگه رقابیه، عقبه لشكر 1 دشمن را تهدید كند و ضمن تهدید عقبه نیروهای عراقی در منطقه قرارگاه فجر، موجب كاهش فشار دشمن به قرارگاه قدس شود.

قرارگاه‌های نصر و قدس نیز در این مرحله ماموریت داشتند تا با ترسیم خطوط پدافندی خود، در مقابل پاتك‌های دشمن مقاومت كنند.

همچنین، قرارگاه فجر همچون مرحله اول عملیات ماموریت داشت تا به منظور جلب توجه دشمن، به انجام عملیات ایذایی بپردازد و ذهن فرماندهان عراقی را از محور اصلی عملیات منحرف كند.

قرارگاه فتح از دو محور عملیات خود را آغاز كرد. یك تیپ پیاده به همراه یك گردان زرهی با هدف تصرف ارتفاعات رقابیه، از حاشیه تنگه رقابیه و آب گرفتگی وارد عمل شدند و دو تیپ نیز محور اصلی حركت خود را تنگه ذلیجان - به منظور دور زدن دشمن - قرار دادند و در نتیجه موفق شدند تنگه رقابیه، ارتفاعات رقابیه و میشداغ به همراه تعداد زیادی تجهیزات سنگین دشمن را به تصرف درآورند. در پی این حركت، نیروهای عراقی از فشار خود در محور عین خوش كاسته و پاتك‌های سنگین را متوجه منطقه رقابیه كردند و به رغم این كه خطوط پدافندی نیروهای خودی در داخل تنگه تا آستانه سقوط پیش رفت، لیكن مقاومت رزمندگان باعث حفظ و تامین اهداف این مرحله شد.

مرحله سوم عملیات (7/1/1361): فرماندهان سپاه و ارتش پس از كسب نتایج موفقیت آمیز در مرحله دوم عملیات، به این نتیجه رسیدند كه نیروهای دشمن به دلیل از هم پاشیدگی سازمان و گسستگی در سیستم فرماندهی خود، احتمالاً از منطقه عملیاتی فرار خواهند كرد. لذا تصمیم گرفته شد هرچه سریع‌تر با انجام عملیات دیگری، قوای دشمن منهدم و خطوط پدافندی قوای خودی تصحیح و تقویت شود. بر همین اساس، پس از طراحی مانور این مرحله از عملیات، نیروهای خودی در بامداد روز هفتم حمله خود را آغاز كردند و همان گونه كه پیش‌بینی می‌شد، دشمن برای مصون ماندن از انهدام و اسارت نیروهایش، بسیاری از مواضع خود را به ناچار ترك كرده و به منتهی الیه خطوط پدافندی خود در منطقه (چنانه، دوسلك و غرب ارتفاعات تینه) عقب‌نشینی كرد.

مرحله چهارم عملیات (8/1/1361): قرارگاه نصر منطقه تصرف شده در شرق ارتفاعات تینه را پاك‌سازی كرد و پس از آن به كمك قرارگاه قدس شتافت. قرارگاه قدس كه در روز گذشته ارتفاعات 202 تنگه ابوغریب را به تصرف درآورده بود، می‌كوشید از فرار نیروهای در حال عقب‌نشینی عراق جلوگیری كند. قرارگاه فجر نیز مسئولیت پاك‌سازی منطقه متصرفه خود را بر عهده داشت.

همچنین، نیروهای قرارگاه فتح ضمن عبور از تنگه ذلیجان به سمت برغازه و دوسلك، موفق شدند این دو منطقه را به تصرف درآورده و با نیروهای قرارگاه نصر الحاق كرده و سپس به سمت مرزهای بین‌المللی پیش‌روی كنند.

در مجموع، طی این مرحله از عملیات، ارتفاعات تینه، دوسلك و برغازه به تصرف كامل درآمدند و دشمن به غرب رودخانه دویریج و تپه 182 عقب رانده شد.

گفتنی است كه نیروهای خودی در تلاش اصلی خود در این مرحله كه دست‌یابی به عقبه‌های دشمن و جلوگیری از فرار نیروهای عراق بود، موفق نبودند و دشمن توانست بسیاری از نیروها و تجهیزات خود را از منطقه عملیاتی خارج كند.

 نتایج عملیات

آزادسازی 2500 كیلومتر مربع از خاك جمهوری اسلامی؛ شامل ده‌ها بخش و روستا، سایت 4 و 5 رادار، جاده مهم دزفول - دهلران و …؛
نزدیك شدن نیروهای خودی به مرز در منطقه غرب شوش و دزفول؛
خارج شدن شهرهای دزفول، اندیمشك و شوش و مراكز مهمی همچون پایگاه هوایی دزفول از تیررس توپخانه دشمن؛
انهدام بیش از چهار لشكر، 361 دستگاه تانك و نفربر، 18 فروند هواپیما، 300 دستگاه خودرو، 50 قبضه توپ و 30 دستگاه مهندسی ارتش عراق؛ 
به غنیمت درآمدن 320 دستگاه تانك و نفربر، 500 دستگاه خودرو، 165 قبضه توپ، 50 دستگاه مهندسی و مقادیر زیادی سلاح و تجهیزات انفرادی؛
به اسارت درآمدن بیش 15 هزار تن از نیروهای دشمن؛
كشته و مجروح شدن حدود 4 هزار تن از نیروهای دشمن.