عملیات بدر

مشخصات کلی یا شناسنامۀ عملیات

1. منطقۀ عملیاتی: خوزستان، جنوب غربی ایران، منطقۀ هورالهویزه.

2. زمان: بیستم اسفندماه 1363.

3. رمز عملیّات: یا الله، یا الله، یا الله؛ و قاتلوهم حتّی لاتکون فتنه؛ یا فاطمه‌الزّهرا ادرکنا.

4. ساختار و سازمان (یگان‏ها): نیروی زمینی ارتش، سپاه پاسداران، نیروی هوایی ارتش.

5. اهداف عملیات:

الف) استفاده از تجربة سپاه در عملیات خیبر در برداشتن گامی بلند برای نزدیک شدن به شرق دجله.

ب) تصرف و تأمین هورالهویزه و راهیابی به مرکز اصلی هورهای غرب دجله احاطه‌کنندۀ استان‏های ناصریه، العماره و بصرۀ عراق.

پ) تسلط اطلاعاتی بر منطقۀ عملیاتی و شناسایی آن.

ت) تسلط بر جادۀ العماره-بصره و شرق رودخانۀ دجله.

ث) تسلط بر شرق دجله توأم با انهدام وسیع نیروهای دشمن و اسارت نفرات او.

ج) باز شدن راهکار اجرای عملیات‏های بعدی در غرب دجله با توجه به ضعف دشمن در هور و امکان گسترش عملیات با پیشروی به‌سمت بصره و تهدید این شهر.

چ) پاک‏سازی پاسگاه‏های ترابه، بلال و ابولیه و روستاهای البیضه، الصّخره، پد اَلَحچُرده و ... در حد شمالی و روستاها و پل جویبر و ... در حد جنوبی منطقۀ عملیات.

ح) پاسخ به حملات دشمن به مناطق مسکونی ایران.

7. نتایج: تصرف خشکی ترابه و پد اَلَحچُرده تا هفتصد متری شرق چهارراه پد.

علت انتخاب منطقۀ عملیاتی بدر

با وجود آنکه عملیات خیبر باعث هوشیاری و آمادگی دشمن در منطقۀ هورالهویزه شده بود و با توجه به اینکه مشکلات و محدودیت‏های گذشته (در عملیات خیبر) همچون سختی کار در مناطق جنوبی و عبور از خطوط دفاعی عراق به‌سبب وجود استحکامات و موانع پیچیده بر سر راه فرماندهان و رزمندگان اسلام همچنان پابرجا بود، نگاه فرماندهی سپاه برای انجام عملیات گسترده در سال 1363 کماکان به منطقۀ هور معطوف بود. عملیات موفق در این منطقه در راستای بن‏بست‏شکنی عملیات خیبر قرار داشت و می‏توانست پیروزی‏های نسبی این عملیات در جزایر مجنون را تثبیت و تکمیل کند و با گسترش بیشتر، شکست و عدم توفیق در عملیات خیبر را جبران کند. بنابراین، فرماندهان جنگ با توجه به شرایط موجود، با طرح ایدۀ عملیات بدر در جلسۀ فرماندهان سپاه با آقای هاشمی ‏رفسنجانی در نیمۀ مردادماه، بار دیگر به طرح‏ریزی و اجرای عملیات در هور ترغیب شدند تا بتوانند اهداف محقق‌نشدۀ عملیات خیبر را محقق سازند. براین‌اساس، طرح عملیات در جلسۀ مورخ 14/06/1363 شورای عالی دفاع به تصویب رسید و طبق پیشنهاد سرهنگ صیاد شیرازی فرمانده نیروی زمینی ارتش و موافقت امام خمینی رحمه‏الله‏علیه، قرار شد محسن رضایی در سمت فرمانده و صیاد شیرازی درقامت معاون وی به اجرای عملیات بدر بپردازند. بدین‌ترتیب، عملیات بدر با طرح‏ریزی و اجرای مشترک ارتش و سپاه در این منطقه جنبۀ اجرایی پیدا کرد. غلام‏علی رشید درخصوص انتخاب منطقۀ عملیات بدر چنین اظهار می‏دارد:
این جمع‏بندی از عملیات خیبر وجود داشت که باز هم ما برای عملیات باید در زمینی بجنگیم که متناسب با توان رزم و تجهیزات ما باشد و تناسبی با تجهیزات و توان رزم دشمن نداشته باشد. یعنی همان عامل یا عواملی که منجر به تصمیم‏گیری خیبر شد، مجدداً و هنوز برای سال 1363 نیز در هور بود و همواره وقتی به منطقۀ هور نگاه می‏کردیم، از چزابه تا طلائیه به طول صد کیلومتر، کانّه رخنه‏ای در خطوط مستحکم 1200 کیلومتری عراق بود (و عراق غافل از این منطقه؛ چون تصور این را به لحاظ تاکتیکی و عملیاتی نداشت که نیروی مسلحی قادر باشد در هور بجنگد). ما به این زمین نگاه می‏کردیم، می‏دیدیم که این صد کیلومتر به عمق پنجاه کیلومتر، خود‌به‌خود این سرزمینْ ما را به کنار دجله می‏رساند بدون اینکه در عبور از این زمین جنگی داشته باشیم و جنگ اصلی ما در عمق دشمن در کنار دجله است.
درنتیجه، از تابستان سال 1363، نیروهای اطلاعاتی قرارگاه نصرت کار شناسایی در منطقۀ العزیر و شرق دجله را آغاز کردند و با استفاده از کارت‏های شناسایی و مدارک جعلی عراقی و حضور در منطقۀ غرب دجله و روستاهای اطراف آن، رودخانۀ فرات و جادۀ بصره-العماره و حتی با نزدیک شدن به محل‏های استقرار سپاه سوم عراق توانستند اطلاعات لازم برای طرح‏ریزی عملیات را جمع‏آوری کنند و مأموریت خود را به‌خوبی انجام دهند.

درمجموع، دلایل زیر در اجرای عملیات بدر در منطقۀ هور نقش داشتند:

1. انطباق زمین با توان خودی ازنظر نیاز به نیروی کمتر و کم‌عمق بودن هدف.

2. عدم امکان اجرای مانور در دشت‏های عریض و عمیق با توجه به وجود محدودیت خودی در زمینۀ امکانات زرهی، آتش پشتیبانی و پدافند هوایی.

3. ضعف‏های اساسی دشمن با توجه به نداشتن عقبۀ مناسب برای اجرای پاتک و مشکل امکان استفاده از زرهی.

4. اهمیت استراتژیکی منطقه در راستای دسترسی به اهداف و تنبیه متجاوز.

5. آشنایی رزمندگان اسلام به هور و منطقۀ شرق رودخانۀ دجله با کسب تجارب عملیات خیبر.

6. امکان استفاده از جزایر مجنون به‌عنوان عقبه برای تدارک و پشتیبانی نیروها با توجه به کوتاه بودن فاصله با نیروهای عمل‏کننده.

7. ایجاد وقفه و رکود در جبهه ‏ها در صورت عدم اجرای عملیات در آن برهۀ زمانی با توجه به ایجاد سرخوردگی و کاهش روحیه در رزمندگان اسلام.

وضعیت عمومی منطقة عملیات

به عملیات خیبر مراجعه شود

استعداد کلی دشمن

1. ترتیب نیروی دشمن قبل از عملیات بدر، از منطقۀ قلعه‏ صالح تا نهر صویب تحت فرماندهی «نیروهای شرق دجله» بوده که در حدفاصل عملیات خیبر تا بدر تشکیل شده است. این فرماندهی با قرارگاه‏‏ های عملیاتی زیر از منطقه پدافند می‏کرد:

الف) فرماندهی پاسداری از سواحل (دفاع‏ الاهوار)، متشکل از نیروهای کماندویی لشکر 10 و تیپ دوم سپاه چهارم؛ از قلعه‏‏ صالح تا الکساره.

ب) لشکر 35 پیاده، متشکل از نیروهای زیر امر خود شامل: تیپ‏ های 429 و 94، قاطع‏ های القادسیه، خالد، الصّنادید، صدام و دینارالثانی، گردان‏ های کماندویی الضّیاء و محمدقاسم از لشکر 5 مکانیزه و نیروهای کماندویی الشّیبانی، تعداد پنج گردان تانک و گردان شناسایی ولید از لشکر 6؛ از منطقۀ الکساره تا نهر روطه.

پ) فرماندهی نیروهای دفاع از بصره، متشکل از نیروهای زیر امر خود شامل: تیپ ‏های 703 و 93، قاطع الشهید (قیس) و یک گردان تانک؛ از نهر روطه تا نهر صویب.

ت) لشکر 31 پیاده از سپاه سوم، متشکل از نیروهای زیر امر شامل: تیپ‏ های 605، 118 و 49؛ از نهر صویب تا پاسگاه طلائیه.

2. نیروهایی که دشمن در حین عملیات برای اجرای پاتک وارد منطقه کرد عبارت بودند از:

الف) لشکر 10 زرهی شامل: تیپ‏ های 17 و 42 زرهی و 24 مکانیزه.

ب) لشکر گارد ریاست جمهوری شامل: تیپ ‏های 1 مکانیزه، 2 و 4 زرهی، 3 نیروی مخصوص.

پ) لشکر 4 پیادة کوهستانی شامل تیپ‏ های: 18، 5 و 29 پیاده.

ت) لشکر 6 زرهی شامل تیپ‏ های: 30 و 16 زرهی و 25 مکانیزه.

ث) لشکر 1 مکانیزه شامل: تیپ‏ های 27 مکانیزه، 34 زرهی، 51 مختلط.

ج) لشکر 5 مکانیزه شامل: تیپ‏ های 20 و 15 مکانیزه.

چ) تیپ‏ های 65، 66 و 68 نیروی مخصوص.

ح) تیپ 10 زرهی.

خ) حداقل تعداد بیست‌وچهار گردان توپخانه.

طرح ‏ریزی و آماده‏سازی منطقه و نیروها

سازمان رزم نیروهای عمل‌کننده

این عملیات درواقع ادامۀ عملیات خیبر بود که سپاه پاسداران در آن نقش اول را برعهده داشت و با کمک ارتش آن را فرماندهی و اجرا می‏کرد. قرارگاه نجف ‏اشرف در سمت راست و در جنوب العماره، قرارگاه کربلا در وسط و قرارگاه نوح در سمت چپ، این مأموریت را انجام دادند. لشکرهای: 14 امام حسین (ع)، 8 نجف ‏اشرف، 27 محمد رسول ‏الله (ص)، 25 کربلا، 5 نصر، 7 ولی‏عصر (عج)، 31 عاشورا، 17 علی‌ابن ‏ابی‏طالب (ع)، 41 ثارالله (ع) و تیپ‏ های: 18 الغدیر، 15 امام حسن‏ مجتبی (ع)، 33 المهدی (ع)، 44 قمر بنی‏ هاشم (ع) و 21 امام رضا (ع)، احمدابن ‏موسی (ع)، 20 زرهی رمضان، 72 زرهی محرم، 38 زرهی ذوالفقار، 28 زرهی صفر از سپاه پاسداران و لشکرهای: 77، 21 و 28 پیاده و تیپ مستقل 55 هوابرد و تیپ 1 نیروی مخصوص لشکر 23 نوهد از ارتش، در عملیات شرکت داشتند.

3. قرارگاه نوح (ع) (از پد الهویدی تا کانال صویب)، با زیر امر گرفتن لشکر 41 ثارالله (ع) و تیپ‏ های مستقل: احمدابن‏ موسی (ع)، 38 زرهی ذوالفقار، 28 زرهی صفر از سپاه.

4. قرارگاه فرعی ظفر 1 (تحت‌نظر قرارگاه مرکزی خاتم برای قرارگاه کربلا)، با زیر امر گرفتن تیپ مستقل 33 المهدی (عج) و تیپ مستقل 55 هوابرد ارتش.

5. قرارگاه فرعی ظفر 2 (تحت‌نظر قرارگاه مرکزی خاتم برای قرارگاه نجف ‏اشرف)، با زیر امر گرفتن تیپ ویژۀ شهدا از سپاه و تیپ 1 نیروی مخصوص لشکر 23 نوهد از ارتش.

شرح مختصر عملیات بدر

برابر ابلاغ قرارگاه مرکزی خاتم‏ الانبیاء (ص)، آغاز عملیات ساعت 23:00 (شروع درگیری) روز دوشنبه 1363/12/20 با رمز «یا الله، یا الله، یا الله؛ و قاتلوهم حتّی لاتکون فتنه؛ یا فاطمه‌الزهرا ادرکنا»، به رده‏ های تحت امر اعلام شد.

برای شروع عملیات، در منطقۀ قرارگاه نجف ‏اشرف، با توجه به دوری عقبه‏ ها و فاصلۀ زیاد با دشمن، نیروهای موج اول می‏ بایست از روز قبل حرکت کرده و روز را در محل‏ های تعیین‌شده در نزدیکی دشمن در پوشش نیزارها گذرانده و با آغاز تاریکی 20 اسفند به‌سمت خط دشمن حرکت کنند. واحدهای قرارگاه کربلا و نوح (ع)، نیز به‌سبب نزدیکی مسیر، در ساعات بعدازظهر روز 20 اسفند حرکت کرده و خود را به دشمن نزدیک کردند. انتخاب روز 20 اسفندماه برای انجام عملیات، با توجه به اتمام آمادگی‏ ها و ساعت روشنایی ماه صورت گرفته بود. نیروها برای نزدیک شدن به خطوط دشمن و نفوذ در آن به تاریکی نیاز داشتند و پس از آن، برای پاک‏سازی و ادامۀ عملیات، به روشنایی نور ماه احتیاج داشتند. با آغاز درگیری از ساعت 23:35، نیروهای خط‏ شکن، با استفاده از لباس‏ های غواصی و به‏ کارگیری مسلسل‏ های یوزی و انواع نارنجک، موفق شدند با تلفات بسیار کم خطوط دشمن را خیلی راحت بشکنند. سپس، نیروهای اصلی با قایق‏ های خود در منطقۀ شرق رودخانۀ دجله پیاده شدند. تعداد شهدا در این مرحله خیلی کم بود.

در منطقۀ قرارگاه کربلا، لشکرهای 31 عاشورا و 8 نجف‏ اشرف به‌سرعت خود را به خط دوم رسانده و سپس به‌سمت دجله حرکت کردند. سایر یگان‏ های این قرارگاه نیز به‌خوبی در پی انجام مأموریت خود بودند.

در منطقۀ قرارگاه نجف‏ اشرف، وجود کمین‏ ها در فاصلۀ زیادی از خطوط اول دشمن و درگیری نیروهای موج دوم با آنها، باعث معطل شدن بیش‌ازحد واحدها شد. نیروهای این قرارگاه، که در خطوط اول دشمن با تیپ 429 و یک گردان از تیپ 93 پیادۀ دشمن درگیر بودند، توانستند در آغاز روشنایی (06:00 صبح) ترابه و خط اول دشمن را به‌جز البیضه پاک‏سازی و به اتمام برسانند. درحالی‌که پد خندق، که مأموریت لشکر نصر بود، سقوط نکرد و واحدهایی از لشکرهای 7، 5 و 14 روی خط دوم درگیر بودند و پاک‏سازی کامل و الحاق صورت نگرفته بود. در منطقۀ قرارگاه نوح نیز، ضمن پاک‏سازی کامل پد الهویدی، حدود پانصد متر به راست و چهارصد متر به چپ آن را نیز پاک‏سازی و قصد انفجار سیل‏بند سمت راست خود را داشتند.

در طول شب دوم، در وضعیت قرارگاه نجف ‏اشرف تغییری حاصل نشد ولی قرارگاه کربلا موفق شد منطقۀ پیش‏رفتگی رودخانۀ دجله و جنوب جویبر (کیسه‏ای) را تصرف و تأمین کند و خود را از روطه تا همایون به دجله برساند. در روز سوم، چهارراه خندق به‌ دست دشمن افتاد. اما لشکر 17 با انجام تک تا نهر صفین پیشروی کرد. در شب و روز چهارم عملیات، واحدهای قرارگاه نجف ‏اشرف در شمال چهارراه خندق، به‌علت عدم الحاق با جنوب و فشار شدید دشمن با وارد کردن یگان‏های زرهی و پاتک‏های سنگین و پی‏درپی و ضربات وارده، اقدام به عقب‏نشینی به‌سمت مواضع اولیۀ خود کردند. ازآنجاکه قرارگاه نجف‏ اشرف نتوانست نیروهای خود را به منطقۀ دجله برساند و اهداف خود را تصرف کند و مجبور به عقب‏نشینی شد، دشمن، پس از پنج روز، پاتک خود را از جناح راست و از سمت قرارگاه نجف ‏اشرف به‌طرف جنوب و منطقۀ قرارگاه کربلا تغییر داد. بنابراین، برای ادامۀ عملیات، تصمیم گرفته شد تا قرارگاه کربلا خشکی غرب منطقۀ روطه حدفاصل ابوعران تا الصفّحه را تصرف و تأمین کرده و دو پل موجود را منهدم کند.

عملیات قرارگاه کربلا در شب پنجم با وجود موفقیت نسبی و انهدام دشمن در شرق جادۀ اتوبان و انهدام 70 درصد پل ابوعران، به‌علت فشار دشمن و عدم پاک‏سازی، به‌جز باقی ماندن سیل‏بند غربی دجله در داخل کیسه‏ای، نتیجۀ دیگری دربر نداشت. در شب ششم، تنها تعدادی تانک دشمن شکار شد و طرح پوشاندن رخنه در خط پدافندی با ایجاد خاکریز مستحکم، به‌علت نرسیدن تعداد کافی دستگاه مهندسی و فشار دشمن، به نتیجۀ مطلوب نرسید. در روز نیز، با فشار بیش‌ازحد دشمن با اجرای پاتک‏های سنگین، واحدهای خودی در وضعیت نامساعدی قرار گرفتند طوری‌که تضمینی برای حفظ خط پدافندی شمال منطقه وجود نداشت و در صورت شکسته شدن آن، کل نیروهای منطقه در خطر انهدام قرار می‏گرفتند. زیرا حفظ مناطق تصرفی قرارگاه کربلا به بسته ماندن گلوگاه دشمن در منطقۀ قرارگاه نجف‏ اشرف وابستگی داشت و این امر محقق نشده بود. براین‌اساس، ازسوی فرماندهی تصمیم به عقب کشیدن نیروها به مواضع اولیه در جزیرۀ شمالی گرفته شد و این تصمیم با انهدام چند نقطه از پل پد چهارم و قطع آن، از بعدازظهر تا ساعت 22:00 شب 26 اسفند به اتمام رسید و عملاً عملیات پایان یافت.

عملیات عدم‏ الفتح بدر از دشوارترین شرایط پیش‌آمده در دوران دفاع مقدس بود. سختی مراحل عملیات، وضعیت نامناسب جغرافیایی منطقۀ درگیری، آتش شدید و پرحجم دشمن در منطقه و استفادۀ گسترده از سلاح‌های شیمیایی باعث ناکام ماندن طرح‌های عملیاتی فرماندهان و عقب‌نشینی رزمندگان اسلام شد. پیدایش‌این شرایط سخت و دشوار، فشار روحی و روانی سختی را بر فرماندهان وارد ساخت و حالت یأس و دلسردی را بر آنان مستولی کرد. خبر ناکامی ‌و عدم موفقیت عملیات بدر و عقب‌نشینی نیروها و وضعیت نابسامان قرارگاه فرماندهی عملیات به حضرت امام رسید و ‌ایشان بلافاصله به فرماندهان پیامی ‌داد که تأثیرش برق‌آسا و باورنکردنی بود. متن پیام حضرت امام بدین‌شرح بود:

«بسم‏ الله‏ الرّحمن‏ الرحیم. ‏به فرماندهان سپاه و ارتش بگویید، چون گزارش دادند بعضی‏ ها ناراحت هستند،‏ می‏خواستم بگویم هیچ جای نگرانی نیست. البته من برای شهدا و شما دعا می‏کنم ولی ‎‏باید همۀ ما بدانیم که ما تابع ارادۀ خداوند هستیم. ما از ائمه که بالاتر نیستیم. آنها هم در ‎‏ظاهر بعضی وقت‏ ها موفق نبودند. هم پیغمبر صلّی‏ الله‏ علیه ‏وآله‏ وسلّم، هم امیرالمؤمنین علیه‏ السلام، هم امام حسن علیه‏ السلام ‎‏و امام حسین علیه‏ السلام. ما که نسبت به مقام اینها چیزی نیستیم. عمده، مشیت خداوند است که‎ ‎‏هرچه او بخواهد، همان خوب است و چون عسل شیرین و باید با آغوش باز پذیرای ‎‏آ‏نچه او می‏خواهد باشیم و از هیچ چیز نگران نباشید. محکم باشید و از هم‌اکنون در فکر‏ ‎‏عملیات بعد و مطمئن باشید که پیروزید. امروز هم پیروزید. اگر کار برای خدا باشد که ‎‏شکست ندارد».