مقدمه

با انجام موفقیت آمیز عملیات ثامن الائمه(ع) – كه نشان داد طراحی و انجام عملیات‌های گسترده با سبك و شیوه جدید امكان‌پذیر است - فرماندهان سپاه و ارتش طی جلسات متعددی شرایط جدید را مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر آن استراتژی جدیدی را تعریف كردند كه سه هدف اساسی را دنبال می‌كرد:

1- انهدام هرچه بیشتر ماشین جنگی عراق؛

2- دست یافتن به مواضعی مناسب برای كاستن از خطوط پدافندی و نتیجه آزادسازی نیروهای خودی از پدافند به منظور افزایش توان خودی در عملیات بعدی؛

3- آماده‌شدن برای انجام عملیات نهایی و آزادسازی گام به گام مناطق اشغالی.

مبتنی بر این استراتژی، دوازده طرح موسوم به "كربلا" تهیه شد كه میزان تناسب توان خودی با ظرفیت مورد نیاز منطقه عملیاتی، وضعیت زمین از جنبه نظامی و نیز اهمیت منطقه عملیاتی، از عوامل اصلی در تعیین تقدم هریك از این طرح‌ها بود. بر همین اساس، پس از مباحث مختلف میان فرماندهان سپاه و ارتش، عملیات طریق القدس به عنوان اولین گام از سلسله عملیات "كربلا" طراحی و به مرحله اجرا درآمد.

اهداف عملیات

- آزادسازی شهر بستان و بیش از 50 روستای منطقه؛

- انهدام نیروهای دشمن در منطقه با استعداد بیش از یك لشكر؛

- قطع ارتباط بین دو نیروی عمده در مناطق عمومی اهواز و دزفول؛

- رسیدن به هور و امكان نفوذ در خاك عراق.

موقعیت منطقه

منطقه عمومی عملیات از شمال به حدفاصل رودخانه كرخه و محدوده دامنه ارتفاعات میشداغ محدود می‌شد و از جنوب، حدفاصل رودخانه‌های كرخه كور، سابله، میسان تا هورالعظیم را در برمی‌گرفت. زمین منطقه در محور شمالی، رملی و از جنس ماسه بادی است؛ ولی در محور جنوبی مسطح و در بعضی نقاط باتلاقی می‌باشد.

منطقه دشت آزادگان از نظر پیوستگی و ارتباط جبهه دشمن در شمال و جنوب استان خوزستان بسیار با اهمیت تلقی می‌شد و كوتاه شدن دست دشمن از این منطقه موجب می‌شد كه دشمن برای ایجاد ارتباط بین دو جبهه خود در شمال و جنوب خوزستان، به ناچار محیط هورالعظیم را بپیماید و در نتیجه، مسافتی طولانی را طی كند. افزون بر این، محور بستان - سوسنگرد بهترین معبر برای تهدید مركز خوزستان (اهواز) از سمت مرزهای غربی كشور تلقی می‌شود.

این منطقه از نظر كشاورزی حاصل‌خیز بوده و از نظر نظامی دارای مناطق حساسی همچون تنگه چزابه، ارتفاعات الله اكبر، و محور عماره، حلفائیه، بستان، سوسنگرد، حمیدیه و اهواز می‌باشد.

گفتنی است كه این منطقه از نظر تاكتیكی نیز دارای اهمیت است؛ به طوری كه هر نیروی نظامی با در اختیار داشتن تنگه چزابه می‌تواند با كم ترین تعداد نیرو، بهترین شكل پدافندی را ایجاد كرده و كنترل منطقه را در اختیار داشته باشد.

استعداد دشمن

یگان‌هایی كه در منطقه عملیاتی طریق القدس حضور یافتند، عبارت بودند از:

- تیپ‌های 30 زرهی، 16 زرهی و 25 مكانیزه از لشكر 6 زرهی؛

- تیپ 26 زرهی از لشكر 5 مكانیزه؛

- تیپ 12 زرهی از لشكر 3 زرهی؛

- تیپ گارد ریاست جمهوری؛

- تیپ‌های 31 و 32 نیروی مخصوص؛

- تیپ 48 پیاده از لشكر 11 پیاده؛

- تیپ 96 پیاده؛

- تیپ 93 پیاده از لشكر 4 پیاده كوهستانی؛

- تیپ 23 پیاده از لشكر 8 پیاده؛

- تیپ 422 پیاده؛

- یك تیپ جیش الشعبی؛

- نیروهای كماندویی لشكر 7؛

- گردان‌های توپخانه 321، 355، 382، 368، 330، یك آتشبار از گردان 390 و دو آتشبار از گردان 362، درمجموع شش گردان توپخانه.

سازمان رزم خودی

در این عملیات، نیروهای سپاه پاسداران برای اولین بار در قالب "تیپ" شركت داشتند كه عبارت بودند از:

- تیپ 1 عاشورا با استعداد نه گردان پیاده؛

- تیپ 2 كربلا با استعداد سه گردان پیاده؛

- تیپ 3 امام حسین(ع) با استعداد هشت گردان پیاده؛

- تیپ4 امام سجاد(ع) با استعداد ؟؛

- تیپ امام حسن(ع) با استعداد سه گردان پیاده (به عنوان احتیاط عملیات).

همچنین، یگان‌های ارتش متشكل بودند از:

- تیپ 3 از لشكر 92 زرهی؛

- تیپ‌های 1 و 2 از لشكر 16 زرهی؛

- تیپ 1 از لشكر 77 پیاده.

- هشت گردان توپخانه.

طرح مانور

طرح كلی مانور عملیات به شرح زیر تهیه و تصویب شد:

الف- تلاش اصلی: با توجه به تحلیل و ارزیابی فرماندهان از نوع آرایش نیروهای پدافندی دشمن و نیز تفكر حاكم بر فرماندهان ارتش عراق و نوع نگرش آنان نسبت به توانایی نیروهای انقلابی و عدم باور دشمن نسبت به امكان عبور قوای خودی از منطقه رملی شمال عملیات، این منطقه به عنوان فلش اصلی عملیات انتخاب شد تا موجب غافل گیری دشمن شود. بر همین اساس، مقرر شد شمال كرخه با استفاده از یك مانور احاطه‌ای و با به كار بردن یك تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه پاك سازی شده و تنگه چزابه تامین شود.

ب- تلاش پشتیبانی: به منظور حمایت از تلاش اصلی و تامین منطقه جنوبی عملیات، یك مانور جبهه‌ای با استفاده از دو تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه تصویب شد كه ضمن پشتیبانی از تلاش اصلی، اهداف دیگری را دنبال می‌كرد كه عبارت بودند از: آزادسازی بستان و منطقه غرب سوسنگرد و نیز دست یابی به كرانه شمالی رودخانه میسان و سواحل شرقی هورالعظیم.

شرح عملیات

عملیات در ساعت 00:30 بامداد 8/9/1360 با رمز "یا حسین(ع)، فرماندهی" و با عبور نیروهای پیاده یگان‌های سپاه از میادین مین و مواضع دشمن، در چندین محور به طور همزمان آغاز شد. نیروهای عمل كننده در محور شمال عملیات، در همان ساعات اولیه درگیری موفق شدند مواضع نیروهای عراقی در خطوط اول را تصرف كرده و نیروهای احتیاط دشمن در پشت خطوط پدافندی را منهدم كنند. میزان موفقیت اولیه یگان‌های سپاه در محور شمال به حدی بود كه فرمانده تیپ زرهی ارتش نیز به گردان‌های زرهی و مكانیزه خود فرمان داد تا از معابر بازشده با چراغ روشن عبور كرده و ضمن انهدام دشمن و حمایت از نیروهای پیاده خودی، به سوی هدف‌های خود در عمق منطقه پیش روی كنند. به این ترتیب، در ساعت 6 بامداد روز اول عملیات، تیپ امام حسین(ع) به همراه یك گردان از تیپ 3 زرهی از لشكر 92 موفق شدند تنگه چزابه را تصرف و تامین كنند. در این محور تا ساعت 9 صبح روز اول، تمامی اهداف تعیین شده، تامین شد.

در محور جنوبی عملیات، اوضاع به گونه‌ای دیگر بود. دشمن كه فلش اصلی عملیات نیروهای ایرانی را از این محور می‌دانست، با بهره‌گیری از موانع متعدد و هوشیاری نیروهایش به سختی مقاومت كرده و مانع پیش روی قاطع نیروهای ایرانی شده بود. نیروهای خودی با وجود شكستن برخی از خطوط اولیه و تصرف پل سابله، با روشن شدن هوا مجبور به عقب‌نشینی شدند.

با بروز شرایط سخت در محور جنوبی عملیات، تصمیم گرفته شد كه نیروهای خودی در شمال با ورود به منطقه ابوچلاچ (منطقه كوچك محصور بین شاخه‌های رودخانه كرخه در غرب بستان) به سوی شرق و جنوب شرقی پیش‌روی كرده، بستان و منطقه سابله را تصرف و تامین كنند.

این مرحله از عملیات در روز دوم با ورود یگان‌های سپاه به منطقه ابوچلاچ تحقق یافت و شهر بستان پس از 420 روز اشغال آزاد شد.

در پی ورود نیروهای خودی به مثلث سابله و پیش‌روی به سوی ساحل شمال رودخانه سابله و نهر عبید، نیروهای باقی‌مانده عراقی مواضع خود در این منطقه را ترك و به جنوب رودخانه سابله گریختند.

روزهای سوم تا پنجم عملیات با تبادل آتش بین طرفین و تلاش نیروهای خودی برای نگه‌داری و تحكیم مواضع متصرفی سپری شد.

در روز ششم عملیات (13/9/1360) دشمن تلاش كرد تا از تعلل نیروهای ایرانی در اتخاذ یك پدافند مطمئن و مستحكم، در منطقه مثلث شكل شمال سابله، سود جسته و آن را بار دیگر به تصرف خود درآورد و از آن طریق بستان را تهدید كند. امّا هوشیاری نیروهای خودی و حضور به موقع نیروهای تقویتی (پیاده و زرهی) در شمال پل سابله، موجب شد تا دشمن با تحمل تلفات سنگین چندین كیلومتر عقب‌نشینی كرده و در جنوب سابله مستقر شود.

نقطه پایانی عملیات طریق القدس، تلاش نیروهای خودی برای پاك‌سازی محدوده‌ای به وسعت 70 كیلومتر مربع بود كه بین جنوب سابله و شمال رودخانه میسان قرار داشت و همچنان در اشغال نیروهای عراقی باقی مانده بود. فرماندهان خودی پس از انجام مباحث مانور و اقدامات شناسایی و آماده‌سازی نیروها، قصد داشتند این منطقه را نیز آزاد كنند؛ ولی قبل از شروع عملیات، فرمانده عراقی به اشتباه تاكتیكی خود مبنی بر حضور در یك منطقه محصور با موانع طبیعی پی برده و بر همین اساس، در تاریخ 30/9/1360 در پوشش آتش شدید توپخانه به طرز ماهرانه‌أی نیروهای خود را از این منطقه خارج كرد و در نتیجه، انجام عملیات نیروهای خودی منتفی شد.

نتایج عملیات

با اجرای عملیات طریق القدس، نخستین مرحله از استراتژی جدید تحت عنوان "كربلا 1" با موفقیت به پایان رسید كه نتایج زیر را دربر داشت:

1- آزادسازی 650 كیلومتر مربع از خاك جمهوری اسلامی شامل شهر بستان، حدود 70 روستا، پنج پاسگاه مرزی و نیز تنگه استراتژیك چزابه؛

2- تجزیه شدن قوای سپاه سوم عراق، كه با توانی بیش از شش لشكر بخش‌هایی از خوزستان را تحت اشغال داشت؛

3- موفقیت ابتكار عبور از منطقه رملی؛

4- خسارت‌هایی به شرح زیر به دشمن وارد شد:

ـ انهدام 170 دستگاه تانك و نفربر، 200دستگاه خودرو، 13فروند هواپیما و 4فروند هلی‌كوپتر

ـ به غنیمت درآوردن 150 دستگاه تانك و نفربر، 250 دستگاه خودرو، 30قبضه توپ ضدهوایی، 120 دستگاه مهندسی، 19قبضه توپ صحرایی.

5- كشته و زخمی شدن حدود 8500 تن و به اسارت درآمدن 546 تن از نیروهای دشمن.